Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Nedir? - Uzman Klinik Psikolog Gül Naz Akkuş
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) tanımı, ilk kez 1945 yılında Dr. Heinrich Hoffman tarafından, The Story of Fidgety Philip kitabında kullanılmıştır. Amerikan Psikiyatri Derneği (2020), Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Bozukluğu’nu, çocukluk çağında başlayan, kişinin yaşına uygun olmayan dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik bulguları ile karakterize nöropsikiyatrik bir bozukluk olarak tanımlamıştır. Dikkati odaklama güçlüğü, konsantrasyon eksikliği, davranışları ve dürtüleri kontrol edememe ve istekleri erteleyememe belirtileriyle ortaya çıkan bir bozukluktur. Birçok başka psikiyatrik/psikolojik bozuklukla, örneğin karşıt olma-karşıt gelme bozukluğu, davranım bozukluğu, depresyon, kaygı bozuklukları, öğrenme bozukluğu ile bir arada görülebilir. Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik tanısının koyulabilmesi için belirtilerin yedi yaşından önceden beri bulunması ve çocuğun sosyal ve akademik yaşamını olumsuz yönde etkileyecek düzeyde olması gereklidir.
Dikkat Eksiliği ve Aşırı Hareketlilik Bozukluğu’nun 3 ayrı boyutu vardır:
Dikkat Eksikliği Nedir?
Göreve odaklamada zorluk, hızlı / kolay sıkılma, sık olarak görev değiştirme, öncelikli olan görevin tamamlanmaması, dikkatin kolay dağılması, basit dikkat hataları yapılması, yönergeleri takip etmede zorluk, unutkanlık, çoğu zaman bir görevi tamamlamak için gerekli olanları bile kaybetme/ yanlış yerleştirme.
Aşırı Hareketlilik / Hiperaktivite Nedir?
Sakin ve sabırlı bir şekilde oturmada zorluk, kendi sırasını beklemede problem çekme, objelerle oynama, sürekli olarak bir şeylere dokunma ve onların etrafında dönme, kıpır kıpır sürekli hareket halinde olma.
Dürtüsellik Nedir?
İleriyi düşünme zorluğu, sonuçlarını düşünmeden konuşma/hareket etme, karşısındaki kişinin davranışlarını ve duygularını analiz etmede güçlük çekme, kendisine sıranın gelmesini beklemede zorluk çekme, duruma uygun olmayan duyguları sergileme.
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Bozukluğu’nun Nedenleri Nedir?
- Genetik - DEHB ailede görülme eğilimindedir (DEHB'li çocukların ailelerindeki yakın akrabaların % 25'inde DEHB vardır.)
- Dopaminerjik ve noradrenerjik sistemin disfonksiyonu
- Prefrontal loblarda işlev bozukluğu
- Bazı beyin yapılarının boyutunda olası farklılıklar (prefrontal korteks, korpus kallozum, kaudat çekirdek)
- Doğum öncesi gelişim - gebelik sırasında alkol / tütün ile DEHB arasındaki olası bağlantı
- Dikkat ve engelleme görevleri sırasında anormal beyin aktivasyonu
- Yapılan araştırmalara göre, çevresel ve sosyal faktörler DEHB olunmasına neden değildir.
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Bozukluğu’nun Belirtileri Nelerdir?
DSM-5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı’na göre;
A. Aşağıdakilerden (1) ya da (2) vardır:
(1) Aşağıdaki dikkatsizlik semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az 6 ay süreyle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyiyle uyumsuz bir derecede sürmüştür:
Dikkatsizlik
a. Çoğu zaman dikkatini ayrıntılara veremez ya da okul ödevlerinde, işlerinde ya da diğer etkinliklerinde dikkatsizce hatalar yapar.
b. Çoğu zaman üzerine aldığı görevlerde ya da oynadığı oyunlarda dikkati dağılır.
c. Doğrudan kendisiyle konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür.
d. Çoğu zaman yönergeleri izleyemez ve okul ödevlerini, ufak tefek işleri ya da iş yerindeki görevlerini tamamlayamaz (karşıt olma bozukluğuna ya da yönergeleri anlayamamaya bağlı değildir).
e. Çoğu zaman üzerine aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemede zorluk çeker.
f. Çoğu zaman sürekli zihinsel çaba gerektiren görevlerden kaçınır, bunları sevmez ya da bunlarda yer almada isteksizdir.
g. Çoğu zaman üzerine aldığı görevler ya da etkinlikler için gerekli olan şeyleri kaybeder (örneğin; oyuncaklar, okul ödevleri, kalemler, kitaplar ya da araç gereçler).
h. Çoğu zaman dikkati dış uyaranlarla kolaylıkla dağılır.
i. Günlük etkinliklerinde çoğu zaman unutkandır.
(2) Aşağıdaki hiperaktivite-dürtüsellik semptomlarından altısı (ya da daha fazlası) en az altı 6 ay
süreyle uyumsuzluk doğurucu ve gelişim düzeyine aykırı bir derecede sürmüştür:
Hiperaktivite
a. Çoğu zaman elleri, ayakları kıpır kıpırdır ya da oturduğu yerde kıpırdanıp durur.
b. Çoğu zaman sınıfta ya da oturması beklenen diğer durumlarda oturduğu yerden kalkar.
c. Çoğu zaman uygunsuz olan durumlarda koşuşturup durur ya da tırmanır (ergenlerde ya da erişkinlerde öznel huzursuzluk duyguları ile sınırlı olabilir).
d. Çoğu zaman sakin bir biçimde boş zamanları geçirme etkinliklerine katılma ya da oyun oynama zorluğu vardır.
e. Çoğu zaman hareket halindedir ya da bir motor tarafından sürülüyormuş gibi davranır.
f. Çoğu zaman çok konuşur.
Dürtüsellik
g. Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan önce cevabı yapıştırır.
h. Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
i. Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da yaptıklarının arasına girer (örneğin; başkalarının oyunlarına ya da konuşmalarına burnunu sokar).
B. Bozulmaya yol açmış olan bazı hiperaktif-dürtüsel semptomlar ya da dikkatsizlik semptomları 12 yaşından önce de vardır.
C. İki ya da daha fazla ortamda semptomlardan kaynaklanan bir bozulma vardır [örneğin; okulda (ya da işte) ve evde].
D. Toplumsal, okul ya da mesleki işlevsellikte klinik açıdan belirgin bir bozulma olduğunun açık kanıtları bulunmalıdır.
E. Bu semptomlar sadece bir yaygın gelişimsel bozukluk, şizofreni ya da diğer bir psikotik bozukluğun gidişi sırasında ortaya çıkmamaktadır ve başka bir mental bozuklukla daha iyi açıklanamaz (örneğin; duygu durum bozukluğu, anksiyete bozukluğu, dissosiyatif bozukluk ya da kişilik bozukluğu).
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik / Hiperaktivite Tanısında Kullanılan Testler
DEHB tanı ve teşhisinde kullanılan ve halk arasında dikkat testi veya hiperaktivite testi şeklinde tanımlanan test sonuçlarının, ruh sağlığı uzmanının klinik gözlemi, okul ve aileden alınan bilgiler ile birlikte yorumlanması gerekmektedir. Bu alanda kullanılan başlıca testler WISC-IV, CAS ve Moxo Test’tir.
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik (Hiperaktivite) Ne Sıklıkta Görülür?
Yapılan bilimsel çalışmaların azlığı nedeni ile Türkiye’deki oran tam olarak bilinmemektedir. Ancak, ABD’de okul çağı çocuklarının yaklaşık %3-5’inde DEHB olduğu bilinmektedir. Ayrıca cinsiyet farkına göre dağılıma baktığımızda erkeklerde kızlardan 4-8 kat daha fazla görüldüğü belirtilmektedir.
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu’nun Tedavisi
Dikkat Eksikliği ve Aşırı Hareketlilik çocuğun yaşamının birçok alanını olumsuz yönde etkileyen bir bozukluk olduğundan bütüncül bir tedavi planı gerektirmektedir. Bu tedavi planı çocuğun dikkat, oto-kontrol ve sosyal becerilerini geliştirmeye yönelik bir özel eğitim programı, anne-baba-öğretmen rehberliği, psiko-sosyal müdahaleler ve bazı gerekli durumlarda medikal tedavi yani ilaç tedavisinde oluşmaktadır. Çocukların psikiyatrik ilaç kullanımı ile ilgili ailelerin endişeleri oldukça yüksektir. Bu nedenle, ilaçsız dikkat eksikliği tedavisi veya ilaçsız hiperaktivite tedavisi üzerindeki araştırmaları ve yönelimleri yoğundur. Ancak, gerekli durumlarda bir çocuk ergen ve psikiyatristinin değerlendirmesi ve sonrasında başlanan ilaç tedavisi çocukların yaşadığı sıkıntıları önemli ölçüde azaltmakta akademik ve sosyal hayatlarındaki işlevi arttırmaktadır.
Kaynaklar:
Amerikan Psikiyatri Birliği, Dsm-5 Tanı Ölçütleri Başvuru El Kitabı. Çev. Prof.Dr. Ertuğrul Köroğlu, Hyb Yayıncılık: 2013.)
Pastor, P. N., & Reuben, C. A. (2008). Diagnosed Attention Deficit Hyperactivity Disorder and Learning Disability: United States, 2004-2006. Data from the National Health Interview Survey. Vital and Health Statistics. Series 10, Number 237. Centers for Disease Control and Prevention. 1600 Clifton Road, Atlanta, GA 30333.
Struwwelpeter. (n.d.). Retrieved December 07, 2020, from https://germanstories.vcu.edu/struwwel/philipp_e.html